جوش زنی، نوعی خاص از مراسم سینه زنی در ایام ماه محرم می باشد که در اجرا تفاوت اصولی با سینه زنی سنتی دارد. اگر چه این مراسم در بسیاری از نقاط کشورمان انجام می شود اما تفاوت های قابل توجهی در اجرا با یکدیگر دارند. بر اساس بررسی های به عمل آمده شیوه اجرای جوش زنی در روستای خوسف در ردیف اجراهای بی نظیر و منحصر به فردی است از این نوع مراسم که در نقاط مختلف ایران به اجرا در می آید. صورت پیچیده اجرای این مراسم به گونه ای است که لزوما”فردی که خواستار انجام آن می شود نیاز به آموزش قبلی دارد. صورت ساده شده آنچه در این روستا اجرا می شود به همین نام در نقاط دیگر کشور در ماه محرم به چشم می خورد.
پراکندگی جغرافیایی اجرای مراسم جوش زنی:
مراسم جوش زنی به منزله یکی از مراسم سوگواری شیعیان در عزای امام حسین(ع) در بسیاری از شهرهای ایران برگزار می شود. همانطور که گفته شد مردم هر شهر و روستا متناسب با نوع فرهنگ بومی خود و متأثر از دیگر مناطق این مراسم را اجرا می نمایند. در این رابطه بحث تعامل فرهنگی مطرح می شود.
نزدیک ترین نوع اجرا به آنچه در روستای خوسف اجرا می شود مراسم جوش زنی شهرستان کوهبنان و روستاهای اطراف شهرستان بهاباد می باشد. این اجرا ها در عمل تفاوت هایی با اجرای روستای خوسف نیز دارند که در پیچیدگی حرکات و نوحه های آنها آشکار می شود. مراسم جوش زنی در بسیاری از شهر و روستاهای استان یزد نیز انجام می گیرد.
جوش زنی در روستای خوسف:
جوش زنان بر گرد نیم ستون(کَلَک) میان حیات مسجد در دو نیم دایره روبرو،دوش به دوش هم بدون این که دست،شانه یا کمر یکدیگر را بگیرند می ایستند. حرکت از سوی یک نیم دایره در جهت عکس عقربه ساعت(چپ به راست) شروع می شود. این نیم دایره دو یا سه باز یا گاه بیشتر(تا زمان خستگی) به حرکت جوش زنی خودادامه می دهد و از مقابل نیم دایره ایستاده می گذرد. این در حالی است که افرادنیم دایره دیگر متوقف بوده و فقط با همراهی با نوحه خوان به آرامی بر سینه می زنند. هنگامی که افراد نیم دایره اول از حرکت باز می ایستند نیم دایره دوم به حرکت در می آید و به جوش زنی می پردازد. حرکت این دو نیم دایره در چندین نوبت تکرار می شود. نظم و حرکت جوش زنان که در تمام طول جوش زنی حفظ می شود با چنین وضعیتی که نه دست یا کمر یکدیگر را می گیرند و فقط بنا به تجربه حرکت منظمی را اجرا می کنند بسیار ستودنی است.
در حین اجرای جوش زنی دستِ چپِ جوش زنان به صورت ثابت بر روی پایین قفسه سینه قرار می گیرد. دست و پای راست نقش اصلی جوش زنی را بر عهده دارند. به این معنی که با شروع نوحه خوانی توسط نوحه خوان که در میانه میدان ایستاده و با نوحه هایش که همراه با طنینی حزن انگیز ادا می شود. گوشه هایی از روز عاشورا را در اشعاری غمناک بیان می نماید. دست و پای راست جوش زنان با حرکتی تند و پر شتاب که به شدت بر زمین وسینه زده می شود و در تمام طول جوش زنی تکرار می شود جوش زنی را آغاز می نمایند. در تمام طول جوش زنی دست چپ به صورت ثابت بر روی پایین قفسه سینه باقی مانده و پای چپ نیز حرکتی موزون و هماهنگ را بر عهده دارد. نوحه خوان در میان میدان و پشت به نیم ستون رو به صف جوش زنان می ایستد و همراه با چرخش جوش زنان به نوحه خوانی می پردازد.
جوش زنی در روستای خوسف در دو بخش انجام می شود. هر یک از این بخش ها هم به لحاظ حرکت های ریتمیک و هم از نظرحُزن خاص نوحه ها در عمل تفاوت های قابل توجهی با یکدیگر دارند.
شیوه اجرای بخش اول:
در ابتدا پای راست از زمین بلند شده وبه قدر نیم گام در جلو به زمین زده می شود(همانند رژه سربازان). همراه با فرود سریع و شدید پا بر زمین دست راست بر سینه زده می شود.ضرب آهنگ این دو بر خورد طنین خاصی را ایجاد می نماید که فضای حزن انگیز عزاداری را بیشتر می سازد.
بلافاصله پای چپ در کنار پای راست قرار می گیرد.به گونه ای که در این حالت جوش زن نسبت به حالت پیش ازشروع، نیم گام به جلو پیشرفت می نمایند.
در مرحله بعد پای راست نیم گام به سمت راست بر گشته و جوش زنان روی پنجه همین پای راست اندکی بلند می شوند.سپس پای چپ به صورت مورب پشت پای راست قرار می گیرد آنگاه پای راست هم عقب نشینی نموده و در کنار پای چپ گذاشته می شود. سپس پای چپ یک سوم گام به جلو می آید . در مرحله بعد هر دو پا، روی پنجه اندکی بلند شده و حرکت تکرار می شود. نوحه خوان در توالی حرکات، گاه جوش زنان را بدون همراهی بانوحه به حال خود وا می گزارد. جوش زنان بدون نوحه خوانی تنها به اجرای حرکات سینه زنی و حرکت همآهنگ پا می پردازند. دراین حالت بینندگان در فضایی غم افزا و به شدت متأثر کننده قرار می گیرند. نوحه خوان در ترجیع بندی که می خواند جوش زنان را به اجرای بخش دوم جوش زنی هدایت می کند.
شیوه اجرای بخش دوم:
با شروع نوحه بخش دوم که با” اگر به خیمه، آید عمویم/من دیگر از آب، حرفی نگویم ” شروع می شود. جوش زنان به سرعت از بخش اول بدون وقفه وارد بخش دوم می شوند. در ابتدا با پای راست یک پرش به جلو انجام می گیرد. در حالی که پای چپ به صورت خمیده بالا نگه داشته شده است. بر روی پای راست به صورت درجا یک پرش دیگر به بالا انجام می شود. سپس روی پای چپ ایستاده و پای راست خمیده در بالا نگه داشته می شود. باپای چپ به قدر یک سوم گام به عقب پرش می شود مانند پای راست در حرکت قبلی. سپس بر روی پای چپ یک پرش درجا صورت می گیرد در ادامه حرکت ها تکرار می شود. لازم به ذکر است در بخش دوم تمامی حرکات تقریبا” درجا انجام می شود. در این مرحله نیز نوحه خوان به منظور ایجاد فضایی هرچه بیشتر محزون کننده جوش زنان را به حال خود وا می گذارد تا به حرکات و سینه زنی تنها ادامه دهند.
این گروه توسط یه مداح هدایت می شوند مداح با خواندن مرثیه هایی و مردان با جواب دادن به این مرثیه ها مراسم را اجرا میکنند از جمله اشعاری و ابیاتی که در این مراسم خوانده می شود:
اگر به خیمه، آید عمویم من دیگر از آب، حرفی نگویم (۲)
بابا ز میدان آمد و سقا نیامد (۲)
سقایِ طفلان، جان برادر دستت جدا شد، ار کین ز پیکر (۲)
از جا برادر، بر خیز بنگر (۲) از تشنه کامی، غش کرده اصغر
بابا ز میدان آمد و سقا نیامد (۲)
ای کاش از اول، من مُرده بودم تا نامی از آب نبرده بودم
دیدم عمویم بشکسته دل بود هنگام رفتن از من خجل بود
بابا ز میدان آمد و سقا نیامد (۲)
سقای طفلان، میر سپاهم بودی برادر، پشت و پناهم
از تن جدا شد، آن دستهایت در خیمه طفلان در انتظارت
بابا ز میدان آمد و سقا نیامد (۲)
و ……
و اما ریشه این مراسم: بسیاری بر این باورند که بعد از حادثه کربلا وقتی بدن های شهدا بر زیر افتاب سوزان بود گروهی از بنی هاشم برای تشییع پکر شهیدان آمدند و در هنگام مواجهه با بدن شهدا این مراسم را دور پیکرشان اجرا می کردند.
کاش عزاداری وبرگزارس سنتها باچاشنی بعضی خرافات وچرندیات ایتقدر بی مزه و گاها بخاطر بیشتر اشک گرفتن دچار تندی نمیشد!!!!
جناب محمدی
عزاداری با احساسات مردم گره خورده. متاسفانه اغراق و زیاده روی هم بعضا مشاهده می شه. نقش مبلغان و مروجین فرهنگ حسینی این است که جلوی خرافه پرستی رو بگیرند و مفهوم درست و صحیح عاشورا رو منتقل کنن